تاریخچه اسکناس
به عقیده مورخان استفاده از پول کاغذی به سلسله سونگ ( ۹۶۰ – ۱۲۷۹ ) در چین برمی گردد. اولین اسکناس واقعی به اسم جیائوزی در منطقه چنگدو از ایالت سشوآن چین در۱۰۲۳ میلادی استفاده شده. بعدها سلسه یوآن (۱۲۷۱ –۱۳۶۸ ) , سلسه مینگ (۱۳۶۸ –۱۶۴۴ ) و سلسه گینگ ( ۱۶۴۴ – ۱۹۱۱ ) نیز از پول کاغذی استفاده کرده اند . بدین ترتیب چین را باید پیش قراول استفاده از اسکناس دانست
نمونه هایی از اسکناس های قدیمی مینک. کاغذ این اسکناس ها از چوب درخت توت درست می شده است |
اسکناس موسوم به جیائوزی |
بعدها اسکناسی در دوران فرمانروایی قوبیلایخان مغول در چین به کوشش وزیر ایرانی او ، سید اجل ، گسترش یافت. سید اجل یکی از بسیار ایرانیان دانشمند و توانمندی بود که مغولها به پایتخت خود کوچ داده بودند. او حدود ۲۵ سال وزارت کرد و تا زمانی که این جایگاه را داشت ، پول کاغذی ، که چاو نام داشت ، به خوبی داد و ستدها را سامان داده بود. در فلاحتنامهی غازانی بهرهگیری از چاو در چین بهخوبی توصیف شده است :
“… و دیگر آنکه اکثر معاملات ایشان با چاو است که چون همواره چاو دست به دست میرود کهنه میگردد و آن کهنه را هر کسی که به دیوان برد عوض آن نو به وی بدهند و هیچ موقوف نمیدارند و کهنه را میسوزانند … ”
پس از مرگ سید اجل ، امیراحمد بناکتی به جایگاه وزارت دست یافت که بدون داشتن اعتبار مالی و تهیهی عایداتی که پشتیبان چاو باشد ، مقدار زیادی از این پول منتشر کرد. در نتیجه ، ارزش چاو به شدت کاهش یافت ، امیراحمد نیز در شورش مردم کشته شد. به این ترتیب ، چاو کنار گذاشته شد و حتی پس از مرگ قوبیلای ، نتوانستند ارزش از دست رفتهی آن را بازگردانند.
در سال ۶۹۳ هجری قمری برابر با ۱۲۹۳ میلادی ، زمانی که گیخاتوخان مغول ، پنجمین پادشاه سلسله ایلخانیان بر ایران فرمانروایی میکرد ، در نتیجهی هزینه شدن بیش از اندازهی زر و سیم برای خوشگذرانی خان مغول و اطرافیانش ، خزانه کشور تهی شد و حتی برای غذای روز نیز پول کافی در دسترس نبود. در همین زمان بیماری عجیبی در میان دام ها در سراسر کشور شایع شد که وصاف آن را “یوت” خوانده اند. این بیماری که از آن به عنوان وبای گاوی یاد شده است , بسیاری از دام های ایران به خصوص در خراسان , دیار بکر و بغداد را نابود ساخت و بدینسان قسمت عمده درآمد کشور که از راه گله داری تأمین می شد , قطع و خزانه مملکت تهی شد. صدر اعظم ایران , صدر الدین احمد خالدی زنجانی که به صدر جهان ملقب و به “صاحبدیوانی کل ممالک” منصوب شده بود , از عهده رفع این بحران مالی برنیامد و عاجز ماند. اگرچه پادشاه به حمایت صدراعظم خود فرمانی صادر کرد که عموم امرا و حکام و عمال و منشیان خود را مطیع امر صدر جهان بدانند تا او هر که را به هر کاری که می خواهد , بگمارد و شاهزادگان و خوانین به هیچ کس مواجب و اعطاعی ندهند , لیکن نه تنها گره مالی کشور گشوده نشد , بلکه فقر مالی دولت و نایابی پول تا به آنجا کشید که گاهی برای خرید یک سر گوسفند جهت مطبخ ایلخان پول در خزانه فراهم نبود. در این میان ، فردی به نام عزالدینمحمد بن مظفر بن عمید ، که از وضعیت چین و سرزمینهای زیر فرمان قاآن آگاه بود ، خود را به صدرجهانزنجانی ، وزیر گیخاتوخان رسانید و به او پیشنهاد کرد به جای زر و سیم ، چاو را در سرزمین ایلخانان رواج دهد و بحران مالی را از این راه حل کند. صاحبدیوان پیشنهاد مشاور خویش را کار ساز تشخیص داد و درباره آن با ” پولاد چنگ سانگ ” , سفیر چین درباره ایران , نیز مشورت کرد و سپس پیشنهاد چاپ پول کاغذی را به پادشاه عرضه داشت . ایلخان حکم داد که در تمام ممالک به زر و سیم معامله نکنند و به اطراف ممالک عراق عرب و عجم و دیار بکر و ربیعه و موصل و میافارقین و آذربایجان و خراسان و کرمان و شیراز امیری بزرگ فرستاده شد تا در هر ملکی چاوخانه بنیاد کنند . به فرمان ایلخان خرید و فروش با زر و سیم ممنوع شد و در هر شهری ادارهای به نام چاوخانه بنیانگذاری شد و پول کاغذی برای مدتی ، هر چند کوتاه چاپ ، منتشر و رواج پیدا کرد. برای این منظور ۱۰ مرکز چاوخانه در تبریز بنیاد شد و از اداره مرکزی برای هر یک از شعبات چاوخانه در سایر ولایات یک مدیر ( متصرف ) و یک بازرس مالیات ( بیتکچی ) و یک حسابدار ( خازن ) فرستاده شدند. به این ترتیب , مقدمات چاپ پول کاغذی که آن را “چاو مبارک” نامیده بودند , فراهم کردند. طرح چاو را به صورت وارانه بر روی یک قطعه چوبی ( به گونهای که امروز کلیشه خوانده می شود ) حکاکی می کردند . کاغذ آن را از خمیر پوست درخت توت و رشته هایی که در برگ این درخت است درست می کردند و این خمیر را در میان دو لایه نمد می گذاشتند تا خشک شود و به صورت کاغذ در آید . بدین ترتیب ابداع صنعت چاپ در آن زمان نیز به نوبه خود درخور توجه است . این در صورتی است که خیلی از اروپاییان گوتمبرگ را مبتکر چاپ می شناختند , در صورتی که ۷۰۰ سال پیش از این , حداقل ۱۰ مرکز چاپ در ایران وجود داشته است و تعداد بیشتری از آن در چین. به هر حال اولین اسکناس ایران روز شنبه نوزدهم شوال سال ۶۹۳ هجری قمری در شهر تبریز منتشر شد. پول هایی که در تبریز منتشر شد و از نیم درم تا ده درم ارزش داشت ، قطعه کاغذی مستطیلی شکل بود که دو طرف آن شهادتین و در زیر آن ، لقب مغولی کیخاتو ( ایرنجین تورجی ) چاپ شده بود ، در وسط اسکناس دایره ای چاپ کرده بودند که در آن ارزش اسمی اسکناس قید شده بود و در پایین اسکناس نیز جمله اخطار زیر به چاپ رسیده بود :
“پادشاه جهان در تاریخ سنهی ۶۹۳ این چاو مبارک را در ممالک روانه گردانید. تغییر و تبدیلکننده را با زن و فرزند به یاسا رسانیده ، مال او را جهت دیوان بردارند.”
اگر چه ، نام چاو و چاوخانه به صورت چاپ و چاپخانه در زبان ایرانی ماندگار شد. ولی چاو در جامعهی ایرانی چندان پذیرفته نشد و با شورش مردم تبریز و سپس شیراز زمینهی اعتراض سراسری فراهم شد و چاو به « چاو نامبارک » لقب گرفت و به سرنوشت چاو در چین دچار شد. اما پس از گذشت چند سده , نوآوری چین و ایران ، بنیاد مؤسسات اقتصادی و مالی جهان را دگرگون ساخت , تا جائیکه امروز تصور امور عظیم اقتصادی و بانکی بدون اسکناس در خیال هم نمیگنجد.
حدود شش قرن بعد نشر بیجک توسط صرافان ایرانی سرآغاز تحولی بزرگ در اقتصاد داخلی کشور بود . بیجک کلمه ای است هندی و به سندی گفته می شود که بی شباهت به اسکناس زرگرهای قرن هفدهم نبوده . بیجک نقش در خور توجهی در مبادلات آن روز ایران و در مراکز پر رونق بازرگانی آن روزگار به ویژه در تبریز , اصفهان و شیراز بازی کرد و حتی وسیله ای برای رفع مضیقه پولی در بازار شد اما هیچگاه نتوانست در سطحی گسترده شبیه اسکناس شود و سرانجام هم انتشار آن به علت واگذاری انحصاری نشر اسکناس به بانک شاهنشاهی ممنوع و متوقف شد .
در حدود سالهای ۱۷۸۹ الی ۱۷۹۶ میلادی دولت فرانسه اوراقی به نام Assignat را برای تضمین پرداخت ارزش املاک ملی شده از طرف دولت منتشر کرد که در واقع همان اسکناس بود . پس از آن در روسیه پول کاغذی با نام Assigunas منتشر شده و در زمان فتحعلی شاه قاجار این کلمه وارد زبان فارسی شده و به دلیل تلفظ مشکل آن برای فارسی زبانان اسکناس نام گرفت. تا قبل از انتشار اسکناس در ایران از سکه استفاده میشد ، البته اسکناسهای خارجی ( به ویژه منات روسی ) نیز در برخی نقاط رواج داشته است.
بانکهای نوین در ایران
پیشنهاد بنیانگذاری بانک در ایران را نخستینبار ژان ساوالان ( Savalan .J ) فرانسوی در سال ۱۲۴۳ خورشیدی / ۱۸۶۴ میلادی ، هنگامی که میرزا محمودخان ناصرالملک برای بستن قرارداد بنیانگذاری راهآهن در لندن بود ، به او داد. پس از آن بنگاه فرانسوی ارلانگه ( Erlangeh ) در سال ۱۲۶۵ خورشیدی / ۱۸۸۶ میلادی کوشید امتیاز برپایی بانک در ایران را به دست آورد که به نتیجه نرسید. در همین زمان، روشنفکران و سرمایهداران ایرانی نیز کوشیدند نیاز کشور به داشتن بانک را برای دولتمردان قاجار روشن کنند. برای مثال ، میرزا ملکمخان ناظمالدوله کتابی پیرامون نیاز کشور به بانک نوشت و محمد حسین امینالضرب ، در سال ۱۲۸۵ خورشیدی که از بازرگانان و صرافان سرشناس بود ، در نامهای به ناصرالدینشاه نیاز کشور را به بانک به او گوشزد کرد. در این پیشنهادها پس از اشاره به تاثیر بانک در پیشرفت صنعتی کشورهای اروپائی و ذکر اینکه رواج صنعت و احداث خطوط آهن و تلگراف بدون ایجاد بانکی بزرگ میسر نیست و تاکید بر اینکه چنین موسسه ای باید با اشتراک و اتفاق دولت و ملت بوجود آید. چند نفر از بازرگانان و سرشناسان ایرانی مقیم عثمانی(ترکیه) نیز برای بنیانگذاری بانک در ایران کوشش کردند. آنان میخواستند با همکاری سرمایهگذاران فرانسوی و بانک عثمانی ، بانکی به نام بانک ایران و افغانستان ، برپا کنند. اما چون سرمایهگذاران فرانسوی به سودآوری آن بانک اطمینان نداشتند ، همکاری نکردند و چنین بانکی تاسیس نشد.
به هر حال تا قبل از ساال ۱۲۶۶ شمسی صرافیهای بزرگ و کوچک مهمترین نهادهای مالی ایران را تشکیل میدادند . در این سال ” بانک جدید شرق ” که مرکزش در لندن بوده و در مناطق جنوبی آسیا فعالیت داشت , شعبه خود (The New Oriental Banking) را در تهران افتتاح نمود . این نخستین بانک نوین بود که به عنوان یک شرکت بازرگانی در تهران تاسیس شد و درشهرهای مشهد ، اصفهان ، رشت ، شیراز ، بوشهر و تبریز نیز شعبه دایر کرد و اقدام به چاپ نوعی پول کاغذی به صورت حواله حامل کرد و به مدت دو سال به سپرده های مردم سود پرداخت میکرده است. این بانک یک بنیاد انگلیسی بود که در دیگر کشورهای آسیایی نیز شعبه داشت و توانست در زمان اندکی نرخ بهره را به ۱۲ درصد کاهش دهد. آن بانک برای سپردههای جاری ۵/۲ درصد ، برای سپردههای ششماهه ، ۴ درصد و برای سپردههای یکساله ، ۶ درصد بهره میپرداخت. شعبهی بانک تهران حوالههای ۵ قرانی صادر میکرد که چون حواله به بانک میرسید ، وجه آن را به صورت سکهی نقره میپرداختند. این بانک در برابر وامی که پرداخت میکرد ، ۱۲ درصد بهره میگرفت که برای شاه ایران حدود ۶ تا ۸ درصد بود.
پس از آن در سال ۱۲۶۸ خورشیدی/ ۱۸۸۹میلادی ، ناصرالدین شاه قاجار امتیاز بانکداری را برای ۶۰ سال به ژولیوس رویتر( Julius de Reuter ) – بنیانگذار خبرگزاری رویتر – داد و در مقابل بانک شاهنشاهی صد هزار تومان وام ده ساله به دولت ایران پرداخت کرد. در نتیجه بانک شرق جدید ، که بدون هیچ گونه امتیازی در ایران کار میکرد ، پس از دو سال بسته شد و امکانات خود را به بانک نوبنیادی به نـام ” بـانک شاهنشاهی ایـران ” ( Imperial Bank of Persia ) به مبلغ ۲۰۰۰۰ لیره فروخت . به این ترتیب بانک شاهنشاهی کار خود را در ایران آغاز میکند. طبق فصل سوم امتیاز نامه رویتر ۱۲۶۸ خورشیدی / ۱۸۸۹ میلادی حق انتشار اسکناس در مقابل پرداخت وام صد هزار تومانی ده ساله به دولت ایران به بانک شاهی اعطا شد. این بانک مجاز بوده تا ۸۰۰ هزار لیره انگلیس ( معادل ۸/۲ میلیون تومان به نرخ آن زمان ) به پشتوانه طلا و نقره اسکناس منتشر کند ولی بیش از این مبلغ منوط به کسب مجوز از دولت ایران
محمد حسین امینالضرب |
محمد حسین امینالضرب و چند تن از کارکنان تجارتخانه وی |
بارون جولیوس رویتر |
ناصرالدین شاه |
با آغاز کار بانک شاهنشاهی، روسها نیز در سال ۱۲۷۰ خورشیدی بانک اسقراضی روس را بنیانگذاری کردند و امتیاز این بانک برای ۷۵ سال به ژاک پولیاکف ، سرکنسول روس در ایران ، واگذار شد. بانک استقراضی روس نتوانست همپایهی بانک شاهنشاهی به کار اقتصادی بپردازد و در پی انقلاب روسیه و برپایی نظام اتحاد جماهیر شوروری بانک استقراضی در سال ۱۳۰۱ به دولت ایران واگذار شد و بانک ایران نام گرفت و سرانجام با بنیانگذاری بانک فلاحتی و صنعتی در سال ۱۳۱۲ خورشیدی ، به این بانک نوبنیاد واگذار شد. از جمله دیگر بانکهای بیگانه میتوان از بانک عثمانی با شعبههایی در تهران ، همدان و کرمانشاه اشاره کرد. آلمانیها نیز در جریان جنگ جهانی اول بانک آلمان را در شهر کرمانشاه بنیانگذاری کردند تا بتوانند برای پشتیبانی از نیروهای خود در منطقه ، ۴ میلیون مارک را به پول ایران تبدیل کنند. اما مردم به اسکناسهای این بانک اعتماد کافی نداشتند و پس از اندکی دسته دسته به بانک آلمان میرفتند و درخواست میکردند اسکناسهای آنان را به طلا و نقره عوض کنند. این بانک پس از پایان یافتن جنگ جهانی اول و بیرون رفتن نیروهای آلمانی و عثمانی از ایران ، برای همیشه برچیده شد.
میدان توپخانه – بانک شاهنشاهی ایران |
نمایی از بانک استقراضی روس |
در سال ۱۳۰۴ خورشیدی نیز بانکی به نام ” بانک پهلوی قشون ” با سرمایهی یک میلیون تومان گشایش یافت. بخشی از سرمایهی این بانک را دولت فراهم کرد و بخشی از آن از صندوق بازنشستگی افسران و درجهداران ارتش به دست آمد. این بانک ، که برای کمک به رفاه نظامیان بنیانگذاری شده بود ، از سال ۱۳۲۴ خورشیدی با نام بانک سپه شناخته شد و از سال ۱۳۵۰ خورشیدی به صورت شرکت سهامی اداره شد و اکنون نیز یکی از بانکها مهم ایران است. در سالهای بعد بانک های متعددی در ایران تاسیس شد که خارج از حوصله این تاریخچه میباشد ، البته جالب است بدانیم در سال ۱۳۳۹ تعداد کل بانک های کشور به ۲۷ بانک بالغ شد که از این تعداد ۱۰ بانک تحت عنوان بانک های دولتی و ۱۷ بانک تحت عنوان بانک های خصوصی به انجام عملیات بانکی اشتغال داشتند. به هر حال بانک شاهنشاهی را باید اولین بانکی که رسما اسکناس ایرانی منتشر کرد دانست.
بانک شاهی |
بانک پهلوی قشون |
درسال۱۸۹۰ اولین سری اسکناس و در سال ۱۹۲۴ سری جدید تر آنها در انگلستان چاپ و توسط بانک شاهنشاهی در ایران به جریان گذاشته شدند. در این سالها به تدریج ، باز خرید و تبدیل اسکناس به مسکوکات منسوخ گردید و عملا اسکناس نیز مانند سکه , پول رایج کشور شد.
انتشار اسکناسها تا تاریخ ۲۳ /۲/۱۳۰۹ خورشیدی برابر با ۱۹۳۰ میلادی توسط بانک شاهنشاهی بوده و سپس این امتیاز به بانک ملی ایران واگذار می شود. امتیاز حق انحصاری نشر اسکناس از سوی دولت ایران به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره خریداری شد. همچنین طبق ماده ۳ تصویب نامه شماره ۹۵۱۳ مورخ ۲۹/۱۲/۱۳۱۰ هیئت وزیران که به شرح زیر می باشد مقرر گردید که اسکناس های بانک شاهنشاهی تا آخر خرداد ۱۳۱۱ از جریان خارج گردد .
در تاریخ ۱۲/۱۱/۱۳۲۷ خورشیدی (۳۰ ژانویه ۱۹۴۹ میلادی ) امتیاز بانک شاهنشاهی پس از ۶۰ سال پایان یافت و بانک نام خود را به بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه تغییر داد و در ۷/۵/۱۳۳۱ خورشیدی کلاً این بانک تعطیل شد.
از آنجا که بانکهای استقراضی روس و بانک شاهنشاهی انگلیس تحت پشتیبانی و حمایت دولتهایشان نبض اقتصاد پولی , اعتباری و نیز تجاری ایران را در دست داشتند به عناوین مختلف از شکل گیری بانک ملی در ایران جلوگیری می کردند و حتی مانع افتتاح بانک شرقی آلمان در ایران که دولتمردان ایرانی تقریبا با آن موافق بودند نیز می شدند . ولی به هر حال با پافشاری مجلس شورای ملی و فرهیختگان کشور و پس از فراز و نشیب بسیار که از حوصله این تاریخچه خارج است مقدمات تاسیس بانک ملی ایران فراهم آمد .
بعد از پایان جنگ جهانی اول و خروج اشغالگران از ایران و پس از تصویب اجازه تأسیس بانک ملی ایران در ۱۴/۲/۱۳۰۶ خورشیدی این بانک در ۲۰/۶/۱۳۰۷ کار خود را با سرمایه اولیه ۲۰ میلیون ریال که فقط ۸ میلیون آن پرداخت شده بود ، به ریاست لیندن بلات و معاون او اتو فوگل با ۷۰ نفر آلمانی رسماً شروع کرد . بر حسب اساسنامه بانک ، بانک ملی ایران به صورت یک شرکت سهامی دارای شخصیت حقوقی شناخته شد و تابع قوانین جاری تلقی گردید. با توجه به اینکه در آن تاریخ متخصصین بانکی در ایران وجود نداشت به موجب قانون اجازه استخدام اتباع سوئیسی یا آلمانی به منظور اداره بانک داده شد. در ابتدای تاسیس بانک علاوه بر شعبه مرکزی دو شعبه در بازار تهران و بندر بوشهر که مهمترین بندر بازرگانی آن روز ایران بود تاسیس گردید , پس از آن در شهرهای دیگر نیز شعب بانک ملی ایران نیز دایر گردید .
بعد از خارج شدن اسکناسهای بانک شاهنشاهی از جریان برای اولین بار در تاریخ کشور به موجب شرایط مواد ۲ , ۵ , ۶ , ۸ , ۹ , ۱۰ و ۱۱ قانون اصلاح واحد و مقیاس پول مصوب ۲۲/۱۲/۱۳۱۰ که عیناٌ در پائین درج خواهد شد انحصار چاپ و انتشار مبلغ ۰۰۰/۰۰۰/۳۴۰ ریال اسکناس در ایران به مدت ده سال به بانک ملی ایران واگذار می گردد که پس از ده سال در صورتی که قانونی این حق را لغو نکند برای ده سال دیگر به خودی خود تمدید شده و به همین ترتیب برای دوره های ده ساله بعد.
بدین ترتیب اسکناسهای بانک ملی از فروردین ۱۳۱۱ خورشیدی به جریان گذاشته شدند و تا سه ماه بعد اسکناسهای بانک شاهنشاهی و بانک ملی تواماً رواج داشت تا اینکه اسکناسهای بانک شاهنشاهی کلاً در تیر ماه ۱۳۱۱ از جریان خارج گردیدند. ارقام اسکناسها ۵ , ۱۰ ,۲۰ ,۵۰ , ۱۰۰ , ۵۰۰ ریال بودند و تاریخ آنها در پشت اسکناسها در سال های ۱۳۱۱ الی ۱۳۱۴ ثبت می شده. در تاریخ ۱۳۱۴ اسکناس ۱۰۰۰ ریال نیز چاپ و به جریان گذارده شد. طرح این اسکناسها بر خلاف اسکناسهای بانک شاهنشاهی کاملا ایرانی بود و روی آن مناظر طبیعی ، آثار باستانی ، سمبل ها و نمادهای مذهبی ایران باستان و بناهای عمرانی مانند راه آهن به نمایش درآمده بود.
پس از واگذاری حق نشر اسکناس به بانک ملی ایران ، تشکیلات محدودی برای چاپ تاریخ انتشار بر روی اسکناسها پدید آمد. این تشکیلات به موازات تحول و توسعه بانک ملی ، تکامل یافت و به « چاپخانه بانک ملی ایران » معروف شد. این چاپخانه که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی با نام « بنگاه چاپخانه » تاسیس شده بود ، به تدریج ، به یکی از معتبرترین چاپخانههای کشور و خاورمیانه تبدیل شد. در این چاپخانه ، علاوه بر انجام سفارشات چاپی سازمانهای دولتی ، نیازهای چاپی شعبههای بانک ملی ایران در سراسر کشور تامین می شد. بنای ساختمان چاپخانه بانک ملی ایران – که توسط فرانسوی ها طراحی و ساخته شده بود – در سال ۱۳۱۹ خورشیدی به اتمام رسید و امروزه « شرکت چاپ بانک ملی ایران » نام دارد .
با تصویب قانون پولی و بانکی کشور در خرداد ماه ۱۳۳۹ خورشیدی و به دنبال تفکیک عملیات تجاری از چاپ اسکناس و سیاستهای پولی و اعتباری ، لزوم ایجاد بانک مرکزی ایران با هدف نظارت و هدایت فعالیتهای بانک های کشور ، تنظیم اعتبارات ، حفظ ثبات قیمتها ، حفظ ارزش پول ، کنترل دقیق امور ارزی و هدایت پس اندازهای کشور به سوی سرمایه گذاریهای مولد مطرح شد. بدین ترتیب بانک مرکزی ایران در تاریخ ۱۸ مرداد ماه ۱۳۳۹ تأسیس گردید. طبق قانون مذکور کلیه امور مربوط به چاپ اسکناس و ضرب سکه و پشتوانه آن به بانک مرکزی محول همچنین انتشار اسکناس که قبلاً با هیأت مشترکی بود منحصراً به بانک مرکزی ایران واگذار گردید. در سال ۱۳۵۱ سازمان تولید اسکناس تأسیس شد و طرح تأسیس چاپخانهای برای چاپ اسکناس مطرح شد. در سال ۱۳۶۱ ساختمان چاپ اسکناس تکمیل و چاپ اسکناس به صورت آزمایشی با چاپ اسکناسهای ۲۰۰ ریالی بطور رسمی در ایران آغاز شد , بدین ترتیب از سال ۱۳۶۲ به بعد با راه اندازی چاپخانه داخلی ، ۵۰ درصد از نیاز داخلی تأمین گردید . و از سال ۱۳۶۷ تمامی اسکناسهای جمهوری اسلامی ایران در داخل کشور چاپ می شود. هرچند کاغذ ، مرکب و وسایل چاپ از خارج از کشور تهیه میشده , ولی از سال ۱۳۸۲ به این سو ، کاغذ اسکناس با استانداردهای بسیار بالا در داخل تهیه میشود. در سال ۱۳۶۸ با توجه به واردات کاغذهای مورد نیاز از خارج , طرح ساخت کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار مطرح میشود. در سال ۱۳۸۱ این کارخانه پس از پشت سر گذاردن تولیدات آزمایشی به بهره برداری کامل رسید. تصاویری از کارخانه مذکور که از سایت اینترنتی آن ( تکاب ) گرفته شده در صفحه بعد نشان داده شده است .
بر طبق مواد ۵ تا ۹ قانون پولی و بانکی سال ۱۳۵۱، بانک مرکزی باید برابر ۱۰۰ درصد اسکناس های منتشره همواره دارایی هایی از جمله طلا ، ارز و اسناد و اوراق بهادار را در اختیار داشته باشد. البته مجموع دارایی های طلا و ارز نباید از ۲۵ درصد مجموع اسکناس های منتشر شده کمتر باشد . حداکثر ۷۵ درصد باقیمانده هم می تواند اسناد و اوراق بهادار باشد . اسناد و اوراق بهادار نیز اسناد دارایی های بانکی می باشند . در حال حاضر این نسبت در ایران ۴۰ به ۶۰ است. لازم به ذکر است ، هم اکنون در بیشتر کشورهای اروپایی تولیدات صنعتی به عنوان پشتوانه اسکناس تلقی می گردد . اما به دلیل اینکه کشور ما هنوز به آن حد از تولیدات صنعتی نرسیده است ، پشتوانه اسکناس در ایران کماکان تابع قانون پولی و بانکی سال ۱۳۵۱ می باشد.
انجام امور مربوط به چاپ اسکناس طبق ضوابط و معیارهای تعیین شده از طرف بانک مرکزی و ضرب پول های فلزی رایج کشور , همچنین اخذ سفارش چاپ اسکناس و ضرب مسکوک از طرف بانک مرکزی و از سایر کشورها و ضرب انواع مسکوک طلا , نقره و مدالهای مختلف طبق سفارش بخش خصوصی یا دولت و انجام امور طراحی , حکاکی , عکاسی , کلیشه سازی و آمادهسازی سیلندرهای مورد نیاز جهت چاپ اسکناس و سایر امور چاپی , همچنین برش اوراق اسکناس و بسته بندی مسکوکات ضرب شده , حفاظت و نگهداری کاغذهای اسکناس اعم از اصلی و آزمایشی و نیز اوراق اسکناس و موجودیهای مطلس و شمش های طلا و نقره و مسکوکات , حفظ و نگهداری اسکناسهای ناسالم و سایر ضایعات و اقدام به منظور امحای آنها از اهم وظایف سازمان تولید اسکناس و مسکوک ( ستام ) میباشد .
طبق قانون پولی و بانکی ، مبلغ اسمی ، شکل ، جنس ، رنگ ، اندازه ، نقشه و سایر مشخصات اسکناسها و سکههای فلزی رایج در کشور به پیشنهاد رئیس کل بانک مرکزی و تصویب وزیر امور اقتصادی و دارایی و با رعایت مقررات این قانون تعیین خواهد شد. در زمان نیاز به طرح جدید با استفاده از طرح های تهیه شده موجود در سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی ایران ، چند نمونه ارائه و پس از تأیید طرح نهایی توسط وزیر امور اقتصادی و دارایی ، اجرا می شود . اما معمولاً وزیر دارایی با رییس جمهور و رهبر معظم در این زمینه رایزنی می کند و سپس طرح نهایی برای پشت اسکناس اعلام می شود. همچنین طبق قانون مصوب آذرماه سال ۱۳۶۸ مجلس شورای اسلامی تحت عنوان ” قانون حفظ آثار و یاد حضرت امام (ره) ” , بانک مرکزی موظف شده تا یک روی اسکناس را به تصویر امام اختصاص دهد که اولین بار در سال ۱۳۷۰ ده هزار ریال با این طرح منتشر شد |